روز چهارشنبه ۲۷ مهر ماه ۱۴۰۱، سازمان عفو بین الملل با انتشار بیانیه ای نسبت به فاجعه آتش سوزی، ضرب و جرح و جان باختن جمعی از زندانیان در زندان اوین واکنش نشان داد.
به گزارش کمپین دفاع از زندانیان سیاسی و مدنی؛ روز سه شنبه ۲۶ مهرماه ۱۴۰۱، سازمان عفو بین الملل با انتشار بیانیه ای در واکنش به آتش‌سوزی در زندان اوین که در شامگاه شنبه ۲۳ مهرماه به وقوع پیوست خواستار انجام تحقیقات بی طرفانه و پاسخ درست و شفاف مسئولان در خصوص چرایی این آتش سوزی، ضرب و شتم و روشن کردن علت دقیق جان باختن ۸ تن از زندانیان محبوس در این زندان شد. تاکنون ۸ نفر مجروح و ۶۱ زندانی نیز بر اثر وخامت حال به مراکز درمانی منتقل شدند.
این سازمان بین المللی مدافع حقوق بشر در بخشی از درخواست اقدام فوری خود اعلام کرد:”زندانیان بیم آن را دارند که تعداد قربانیان بالاتر از این باشد چرا که مطابق روال معمول، حکومت جمهوری اسلامی برای پنهان کردن دلایل واقعی حوادث، به سرعت بیانیه‌ای را مبنی بر علت مرگ و میر زندانیان در اثر درگیری و خفگی ناشی از استنشاق دود، صادر کردند.”
سازمان عفو بین الملل همچنین افزود:”شورای حقوق بشر سازمان ملل، باید فورا یک جلسه ویژه جهت بررسی عملکرد غیر مسئولانه و سرکوب‌گرانه مقامات ایرانی علیه زندانیان محبوس که هنگام آتش‌سوزی فرصت فرار نداشتند، تشکیل دهد و این شورا با جمع آوری و حفظ شواهد و به اشتراک گذاشتن این گزارش‌ها با دادگاه‌های ملی، منطقه‌ای و بین‌المللی که صلاحیت رسیدگی به جرایم را دارند، به تجزیه و تحلیل این تخلفات و شناسایی عاملین جنایات بپردازد.”
ترجمه بیانیه اقدام فوری سازمان عفو بین الملل در ادامه می آید:
“مقامات ایرانی باید فورا به ناظران مستقل بین المللی اجازه دسترسی بدون مانع به زندان های ایران را بدهند برای بررسی استفاده وحشتناک از نیروی غیرقانونی توسط نیروهای امنیتی در زندان اوین تهران در ۱۵ اکتبر و برای محافظت از زندانیان در برابر قتل‌های غیرقانونی، شکنجه و سایر بدرفتاری‌ها. این حادثه مرگبار اخیر بار دیگر نیاز فوری به رسیدگی به جنایات انبوهی را که توسط مقامات ایرانی از طریق یک مکانیسم مستقل تحقیق، گزارش و پاسخگویی انجام می شود، مورد توجه قرار می دهد.
مقامات ایرانی زندانیان را مسئول آتش سوزی مناطقی از زندان اوین در ۱۵ اکتبر دانسته اند، اما شواهد جمع آوری شده توسط عفو بین الملل نگرانی های جدی را ایجاد می کند که مقامات به دنبال توجیه سرکوب خونین زندانیان تحت عنوان مبارزه با آتش و جلوگیری از فرار زندانیان بوده اند. . شهادت های به دست آمده توسط عفو بین الملل از زندانیان، بستگان قربانیان، روزنامه نگاران و مدافعان حقوق بشر با تماس های داخل زندان فاش کرد که ماموران زندان اوین و پلیس ضد شورش بارها به صدها نفر از آنها گاز اشک آور و گلوله های فلزی شلیک کردند.
زندانیان، و بسیاری را مورد ضرب و شتم وحشیانه با باتوم، به ویژه بر روی سر و صورت خود قرار دادند. سازمان عفو بین الملل همچنین به شدت نگران اظهارات شاهدان عینی است که از داخل زندان بیرون می‌آید که نشان می‌دهد نیروهای امنیتی اسلحه‌ها را به سمت سر چند زن زندانی نشانه رفته‌اند و ممکن است به سمت برخی از زندانیان مرد نیز گلوله‌های واقعی شلیک کرده باشند.
مقامات ایرانی تا کنون هشت کشته و مجروحیت ۶۱ نفر از زندانیان را تایید کرده اند اما زندانیان بیم آن دارند که تعداد کشته ها و مجروحان به مراتب بیشتر باشد. مطابق با الگوهای دیرینه انکار و پوشاندن آنها مقامات به سرعت بیانیه هایی صادر کردند و مرگ و میر را به خفگی ناشی از استنشاق دود و درگیری بین زندانیان نسبت دادند.
نیروی خودسرانه و توهین‌آمیز نیروهای امنیتی ایران و مسئولان زندان علیه زندانیان محبوس در داخل دیوارهای زندانی که تحت تأثیر آتش سوزی قرار گرفته بود و هیچ شانسی برای فرار نداشت، شواهد بیشتری از وحشیگری شدید ارائه می دهد. مقامات ایرانی به طور معمول برای سرکوب مخالفان استفاده می کنند. مگر اینکه واکنش محکمی از سوی جامعه بین المللی وجود داشته باشد با توجه به بحران عمیق معافیت از مجازات در ایران برای جنایات سنگین تحت قوانین بین المللی و سایر موارد نقض جدی حقوق بشر، تعداد قربانیان همچنان رو به افزایش خواهد بود.
شورای حقوق بشر سازمان ملل باید فوراً یک جلسه ویژه درباره ایران برگزار کند و در آن یک ساختار مستقل تشکیل دهد تا سازوکاری با عملکردهای تحقیقی، گزارش دهی و پاسخگویی برای رسیدگی به جدی ترین جنایات تحت حقوق بین الملل و سایر موارد نقض جدی حقوق بشر توسط مقامات در ایران با مکانیسم انجام تحقیقات در مورد چنین جنایات و تخلفاتی با هدف پیگیری پاسخگویی، به ویژه در مواردی که نقض ممکن است به جدی ترین جنایات تحت قوانین بین المللی تبدیل شود. این مکانیسم باید برای جمع‌آوری و حفظ شواهد و به اشتراک گذاشتن آن با دادگاه‌ها و نهادهای اداری ملی، منطقه‌ای و بین‌المللی که ممکن است صلاحیت رسیدگی به جرایم را داشته باشند، اجباری و منابع کافی داشته باشد. گزارش عمومی آن باید شامل تجزیه و تحلیل الگوهای جرایم و تخلفات و شناسایی عاملان باشد.
سازمان عفو بین الملل خوستار اقدام فوری و قوی جامعه بین‌المللی برای پاسخگویی به نگرانی زندانیان و خانواده‌های آنها است.
یک زندانی که از وقایع ۱۵ اکتبر متحمل آسیب‌های جدی جسمی شد، در تماسی با خانواده خود بر نیاز به حمایت بین المللی تاکید کرد: “آنها [مقامات] به مجروحان اجازه درمان نمی دهند. آنها می گویند “بدترین چیز این است که بمیری، و هیچ اتفاقی نمی افتد… ما اینجا امنیت نداریم… اگر مردم ما را فراموش کنند، مقامات همه ما را سلاخی خواهند کرد.”
بستگان یک زندانی در زندان اوین نیز به سازمان عفو بین‌الملل گفت: “ما نیازی به محکومیت مسئولان جمهوری اسلامی نداریم. ما به اقدامی فراتر از محکومیت نیاز داریم… چقدر باید هزینه سنگین‌تری بپردازیم؟”
زندانیان محبوس در اندرزگاه ۸ زندان اوین از شنیدن صدای تیراندازی و فریاد در حدود ساعت ۸ شب در تاریخ ۱۵ اکتبر خبردادند و چون ساختمان مجاور اندرزگاه ۸ زندان اوبن اندرزگاه ۷ است این صدا به وضوح قابل شنیدن بود.
اندرزگاه ۸ بیشتر سال زندانیانی از قبیل مدافعان حقوق بشر و ناراضیان به ناحق زندانی شده را در خود جای می دهد در حالی که اندرزگاه ۷ عمدتاً برای محکومان به سرقت و جرایم مالی استفاده می شود.
سازمان عفو بین‌الملل می‌داند که زندانیانی که در اندرزگاه ۸ محبوس هستند به دلیل نگرانی برای امنیت زندانیان اندرزگاه ۷، تلاش کردند تا از ورودی اصلی ساختمان عبور کرده و آنها را نجات دهند اما در پاسخ، نگهبانان زندان و پلیس ضد شورش با گاز اشک آور و گلوله های فلزی به طور گسترده به سوی زندانیان شلیک کردند. به گفته شاهدان عینی، نیروهای امنیتی مسلح مستقر در بیرون اندرزگاه ۸ زندان اوین نیز از پنجره ها به سوی زندانیان داخل ساختمان شلیک کردند.
متعاقباً مأموران زندان و پلیس ضد شورش تعداد زیادی از زندانیان را از ساختمان اندرزگاه ۸ دستبند زده و پس از ضرب و شتم آنها با باتوم به سر و صورت آنها کوبیدند. نیروهای امنیتی همچنین زندانیان را که بر اثر گلوله های ساچمه ای زخمی شده بودند را مستقیما بر روی زخم هایشان می کوبیدند.
یک زندانی در گزارشی از شاهدان عینی که سازمان عفو بین‌الملل از طریق یک منبع مورد اعتماد به دست آورده است، نوشته است که حملات توسط یک مقام سرهنگ انجام شد که در ضرب و شتم شرکت داشته و در حالی که فریاد می‌زند، زندانیان را تهدید به مرگ می‌کند، هشدار می‌دهد که (مادران شما را به عزاداری وادار می‌کنم. مرگ شما فرا رسیده است.) بر اساس گزارش این زندانی، نیروهای امنیتی متعاقباً صدها زندانی را به سالن ورزشی زندان که یک سالن بزرگ است منتقل کردند و در آنجا آنها را به شکل وحشیانه ای مورد ضرب و شتم قرار دادند.
هنگامی که صدای تیراندازی مکرر به گوش زندانیانی که در اندرزگاه ۵ شامل بند زنان و ساختمان اندرزگاه ۴ شامل افراد دوتابعیتی مرد و مخالفان سیاسی است که خودسرانه بازداشت شدند، می رسید، آنها به همین ترتیب برای خروج از ساختمانهای خود تلاش کردند.
گزارش های شاهدان عینی از زندانیان این ساختمان ها نشان می دهد که نیروهای امنیتی بار دیگر به طور غیرقانونی گاز اشک آور شلیک کردند. به گفته زندانیان، نیروهای امنیتی نیز وارد بند زنان شده و ضمن تهدید و توهین، اسلحه خود را به سمت سر چند زن زندانی نشانه رفتند.
بر اساس اطلاعات به دست آمده توسط سازمان عفو بین الملل، بیش از ۱۲زندانی در ساختمان اندرزگاه ۸ جراحات ناشی از گلوله های ساچمه ای دردناکی را متحمل هستند که درمان نشده است.
چند زندانی در بند زنان و اندرزگاه ۴به دلیل قرار گرفتن در معرض گاز اشک آور با مشکل تنفسی مواجه شدند. منابعی که با این سازمان مصاحبه کردند همچنین این نگرانی را ایجاد کردند که با توجه به شدت جراحات چندین زندانی، نیروهای امنیتی ممکن است گلوله واقعی شلیک کرده باشند.
از زمان خشونت‌های مرگبار در ۱۵اکتبر، مقامات تمامی ملاقات‌های زندان اوین را به حالت تعلیق درآورده‌اند که این امر زندانیان را در معرض خطر بیشتر شکنجه و سایر بدرفتاری‌ها از جمله از طریق محرومیت از مراقبت‌های پزشکی قرار می‌دهد. به دنبال حمله، مقامات ده ها زندانی را از اندرزگاه ۸ این زندان که شامل افراد مجروح شده این برخوردها هم بود خارج و به یک ساختمان منتقل کردند و این ور حالی بود که خانواده آنها و هیچ فردی نمی دانست که آنها در کجا بسر می برند تا اینکه حدود یک روز بعد و پس از تماس تلفنی کوتاهی از سوی برخی زندانیان، مشخص شد که به زندان رجایی شهر کرج در استان البرز منتقل شدند. سرنوشت و شرایط بسیاری از این زندانیان و بازداشت شدگان دیگر از جمله زندانیان اندرزگاه ۷ زندان اوین همچنان نامشخص است و نگرانی های جدی در مورد امنیت آنها ایجاد شده است.
در ساعات پایانی ۱۵ اکتبر، تصاویر ویدئویی در فضای مجازی منتشر شد که شعله‌های آتش را نشان داد که منطقه‌ای از زندان اوین را فراگرفته است، که شامل مجموعه‌ای وسیع از چندین ساختمان تشکیل شده است. به گفته یک روزنامه نگار و زندانی عقیدتی سابق با اطلاع دقیق از چیدمان زندان اوین، آتش سوزی یک ساختمان چند طبقه که شامل یک کارگاه خیاطی و یک سالن آمفی تئاتر (از این پس ساختمان کارگاه نامیده می شود) را فرا گرفت و در یک ساختمان واقع شده است. محوطه ای از زندان که با دیوارهای بلند احاطه شده و شامل ساختمان اندرزگاه های ۷ و ۸ نیز است.
مقامات ایرانی با هدف انداختن تقسیر مسئولیت آتش سوزی به زندانیان اندرزگاه ۷ اظهارات ضد و نقیضی کردند. آنها ابتدا ادعا کردند که آتش در چارچوب درگیری میان زندانیان محکوم به سرقت و جرایم مالی رخ داده است. در ۱۷ اکتبر، پس از اینکه زندانیان سابق در مصاحبه‌های خود با رسانه‌های مستقل خارج از ایران اعلام کردند که زندانیان در آن ساعت از شب به ساختمان کارگاه آسیب‌دیده از آتش‌سوزی دسترسی نداشتند و شواهد سمعی و بصری استفاده از گاز اشک‌آور و مغزی نارنجک هایی در داخل محوطه زندان ظاهر شد، روایت رسمی تغییر کرد. این بار مسئولان مدعی شدند که آتش سوزی در ابتدا توسط ۲ یا ۳ زندانی ایجاد شده است که با آتش زدن چند پتو در بند خود اقدام به فرار از زندان کرده بودند و سپس با استفاده از هرج و مرج به ساختمان کارگاه رسیدند و آنجا را به آتش کشیدند. آنها همچنین افزودند:”نیروهای امنیتی سپس مجبور شدند برای کنترل اوضاع از زور استفاده کنند.”
در همان روز، غلامحسین محسنی اژه ای، رئیس قوه قضائیه، عاملان آتش سوزی را (عوامل دشمن، صهیونیستها، آمریکایی ها و انگلیسی ها عنوان کرد و مدعی شد (آنها در دامن زدن به جنگ و ایجاد ناآرامی دخیل بوده و آن را تسهیل کردند و خواستار تعقیب سریع آنها شد).
با این حال، تحقیقات سازمان عفو بین‌الملل نشان می‌دهد که برخلاف ادعای مقامات، آتش‌سوزی به دنبال استفاده مقامات از نیروی غیرقانونی علیه زندانیان بوده است. گزارش های متعدد از زندانیان و بستگان آنها نشان می دهد که تیراندازی از حوالی ساعت ۸ شب شروع شده است. این یک ساعت و نیم قبل از ساعت ۹:۲۹ شب است که بنا بر اعلام سخنگوی سازمان آتش نشانی تهران، آتش سوزی زندان اوین گزارش شد.
پس از انتشار فیلم‌های ویدئویی ابهامات بیشتری بوجود آمد که از جمله آن چندین نفر را با لباس شخصی در پشت بام ساختمان کارگاه به تصویر می‌کشد و این افراد با پرتاب کردن مواد آتش زا شعله‌ها آتش را تشدید می‌کنند. زندانیان سابق با آگاهی مستقیم از چیدمان زندان اوین مکان را تایید کردند و آنها در ادامه به سازمان عفو بین‌الملل گفتند که درهای اصلی ساختمانهای زندان از حوالی ساعت ۵ بعدازظهر تا ۹صبح قفل می شود و دسترسی زندانیان به محل روی پشت بام که در ویدئو نشان داده شده غیرممکن است. مقامات ایرانی سابقه طولانی در استفاده از نیروهای لباس شخصی در عملیاتهای خود دارند.
مقامات هویت هشت زندانی را که مرگ آنها را تایید کرده اند فاش نکرده اند و فقط اعلام کردند که آنها به جرم سرقت محکوم شده اند و این نشان می دهد که آنها زندانیانی هستند که در اندرزگاه ۷ نگهداری می شدند. هیچ مورد مرگ یا جراحتی در میان مسئولان زندان یا سایر نیروهای امنیتی درگیر در زندان اوین در ۱۵ اکتبر گزارش نشده است.
بر اساس تصاویر هوایی و فیلم های ویدئویی از منطقه تحت تاثیر آتش سوزی، به نظر می رسد آتش سوزی سریعا کنترل شده است.
اطلاعات به دست آمده توسط عفو بین‌الملل نشان می‌دهد که این ساختمان عموماً برای اسکان زندانیان استفاده نمی‌شود، اما در گذشته، در دوره‌های بازداشت‌های دسته جمعی در چارچوب اعتراضات، از جمله در جریان در اعتراضات سراسری آبان ۱۳۹۸، مقامات به طور موقت از این ساختمان به عنوان بازداشتگاه غیررسمی برای صدها زندانی استفاده کردند. در حال حاضر هیچ اطلاعاتی در دست نیست که آیا مقامات از زمان شروع اعتراضات سراسری جاری در ۱۶ سپتامبر ۲۰۲۲ به همین رویه پرداخته‌اند و آیا در زمان حادثه در ۱۵ اکتبر، بازداشت‌شدگانی در ساختمان حضور داشتند یا خیر.
در گزارشی تکان دهنده در ۱۶اکتبر، خبرگزاری حکومتی فارس اعلام کرد که انفجارهایی که در برخی فیلم ها شنیده می شود از مین هایی است که توسط زندانیان فراری منفجر شده است. در حالی که گزارش ها حاکی از مین گذاری زندانیان بود بعداً تکذیب شد، مقامات استفاده از مین های زمینی در محوطه زندان اوین را انکار نکردند.
یک روزنامه نگار و زندانی عقیدتی سابق به سازمان عفو بین الملل گفت که در ژانویه ۲۰۲۰ در حالی که در اندرزگاه ۸ زندان اوین نگهداری می شد، شاهد انفجاری بوده است که مقامات زندان در آن زمان به زندانیان گفتند که توسط گربه ای که روی مین ها قدم می گذارد منفجر می شود. وی گفت:”مین‌ها در تپه‌هایی که در ناحیه شمالی قرار دارند، قرار گرفته‌اند و از محوطه زندان و برخی اتاق های اندرزگاه ۸ قابل مشاهده است.
حداقل دو نفر دیگر از زندانیان سابق زندان اوین که در شبکه های اجتماعی اظهار داشته اند که مین های زمینی در تپه های واقع در قسمت شمالی زندان اوین قرار می گیرد و خودشان شنیده و یا انفجار مین را دیده اند.
مین های زمینی ضد نفر در سطح بین المللی ممنوع است و استفاده از آنها در هر شرایطی ممنوع است. اعتراف رسانه‌های وابسته به دولت مبنی بر اینکه مین‌های زمینی در مجاورت بندهای زندان قرار گرفته‌اند، بی‌اعتنایی مطلق مقامات ایرانی به جان انسان‌ها و قوانین بین‌المللی را آشکار می‌کند. این یک مدرک روشن دیگر است که ظلم مقامات با هدف حفظ قدرت و کنترل، هیچ حد و مرزی نمی شناسد و شامل استفاده سیستماتیک از نیروی غیرقانونی است که جان انسان ها را می گیرد.
حمله به زندانیان در زندان اوین در حالی صورت گرفت که نیروهای امنیتی به سرکوب وحشیانه اعتراضات سراسری به دنبال گذار ایران به سیستمی با احترام به برابری و حقوق بشر ادامه می‌دهند. عفو بین الملل استفاده گسترده نیروهای امنیتی ایران از نیروی مرگبار علیه معترضان از جمله کودکان را مستند کرده است.
با توجه به عدم شفافیت، آمار رسمی از تعداد زندانیان در زندان اوین وجود ندارد، اما گروه های حقوق بشر تخمین می زنند که هزاران نفر در این زندان زندانی هستند. حتی قبل از فوران اعتراضات سراسری جاری، صدها نفر از زندانیان عقیدتی و دیگران به طور خودسرانه در زندان اوین تنها به خاطر اعمال مسالمت آمیز حقوق بشر خود بازداشت شده اند.